زبان ولهجه
در تحقیق های که تا کنون در رابطه به زبان و لهجه صورت گرفته ،از لهجه و زبان تعریف های گونا گون شده است ،اما در این مقاله کوشش ما بر این است تا حقیقت چیگونگی لهجه وزبان را از کارهای که زبان شناسان ،گویش شناسان و لهجه شناسان شرقی وغربی تا اکنون انجام داده اند، برای خواننده گان عزیز یبان نمایم.
چنان که گفتیم در قدم نخست باید دانست که لهجه چیست؟ زبان چیست؟ چیگونه لهجه به وجود می آید؟ چه عوامل باعث پدید آمدن لهجه می شود ومثالهای زنده از لهجه های گوناگون که در افغانستان مروج است خواهیم داشت.
لهجه چیست؟
باید گفت که اگر ما به این باور هستیم که زبان یک پدیده پویا ،متحول واز همه مهمتر اجتماعی و اکتسابی است .معلوم دار که همیشه در حال تحول می باشد واین دگر گونی ها اگر اندک ودر میان هم زبانان قابل فهم باشد به آن لهجه می گویند.یعنی برای آن دگر گونی های در سطح آوای ودستوری در داخل یک زبان بزرگ رخ میدهد وبه همین منوال نزد جامعه لسانی به کار برده می شود لهجه می گویند. زبان شناسانريا،لهجه شناسان وگویش شناسان در تحقیق های خود در رابطه به لهجه تعریف های به نزدیک وبا بیان مختلف نموده اند. "رابرت لارنس"زبان شناسی مشهور نیویارکی در تعریفی که از لهجه دارد می گوید: |" به یک نوع خاص تلفظ زبان،لهجه گفته می شود ودرک این نکته مشکل است که همه سخن گویان یک زبان لهجهء دارند.
وهمچنان به گفته های خود می افزاید که:"این طور نیست تنها بنای گلاسکویی ،راننده تاکسی نیویارکی وخواننده پاپ لهجه داشته باشد،من لهجه دارم شما لهجه دارید و ملیکه انگلستان لهجه دارد.
اگر به عمق مساله توجه نمایم روشن می گردد که هر شخصی زبان را بگونه خاص به کار می برد .فرض کنیم اگر یک شخض دارای تحصیلات عالی باشد در نظر بیگیریم طرز تلفظ یا لهجه او را با شخصی که فاقد تحصیلات است فرق می کند .یا بهتر بگوییم لهجه هر فرد که در یک اجتماع کوچک یا بزرگ زنده گی می کند با اشخاص که در دیگر اجتماع زنده گی می کنند با هم ،هم زبان اند تفاوت های خود را دارد .در حقیقت هر شخص به گونهء لهجه خاصی خود را دارد .پرفیسور دکتر محمد حسین یمین زبان شناس مشهور زبان وادبیات فارسی دری از لهجه چنین تعریف نموده است "لهجه به آن نمودهای گونا گون زبان گفته می شود که با وجود داشتن علامت های اساسی زبان ملی وعمومی بازهم ویژ گی های خود را داشته باشد.
نام برده در جای دیگرنظر خود را چنین بیان می نماید که " لفظ مردم محل معین که از جهت فونیتکی دستوری و واژگانی از دیگ محل ها واز زبان ملی وادبی تا اندازه فرق داشته باشد لهجه گفته می شود.
ولی دکتر پرویز ناتل خانلری در کتاب زبان شناسی زبان فارسی چنین می نگارد :" لهجه دارای دو معنی مختلف است یکی مفهوم که از آن در زبان شناسی از آن افاده می شود ودیگر آن معنی که عامه از این کلمه ادراک می کنند. در اصطلاح زبان شناسی همه زبان های که از اصل واحدی آمده اند و دریک کشور رواج دارد لهجه خوانده می شود .وفروانی شمار گوینده گان یا اهمیت ادبی و سیاسی در این نام گزاری شرط نیست ،به این اعتبار فارسی ،سمنانی و چندین زبان که در ایران متداول است یا در زمانه های پیشین معمل بوده و اکنون متروک شده است همه "لهجه های ایرانی خوانده می شوند.
اما در ذهن مردم عامه میان زبان ها از جهت اهمیت فرق گراشته می شود.سمنانی لهجه است زیراکه قلمرو آن بسیار کوچک ومحدود است ،فارسی زبان است زیراکه نزد گروهی بزرگتر ودر سرزمین وسیع تر رواج دارد .
خلاصه دگر گونی های لفظی ،آوایی ودستوری که در سخن سخنوران یک زبان به مشاهده می رسد چه در سطح فردی باشد و چه در سطح جمعی " لهجه" گفته می شود .ومسلم است که اگر شاهد گوینده گان فروان در یک جامعه لسانی باشیم شاهد دگر گونی های فروان خواهیم بود .چنان که ما شاهد اختلاف های زبانی میان گوینده گان زبان فارسی دری در افغانستان هستیم که نتنها لهجه مردمان یک ولایت با ولایت های دیگر تفاوت دارد که این دگرگونی تلفظی را ما در هر ولسوالی یا هر منطقه از آن ولایت ها مشاهده کرده میتوانیم . شاید ذکر چند منونه در این زمینه مفید واقع شود.باشنده گان بدخشان و تخار آگاه اند که دارای لهجه مشترک هستند ونوع گویش آنها با گویش مردمان دیگر ولایت ها تفاوت های فروان دارد. وقتی ازمردمان ولسوالی های جرم ،بهارک ،زیباک ومرکز بدخشان(فیض آباد) ومردمان ولسوالی های رستاق، چاه آب ولایت تخار بخواهید که بگویند (من خوب هستم ) ایشان واژه (من) را به گونه ضمهء حرف ( م ) وتبدیل حرف (ن ) به حرف( ه ) حذف شود (مه )تلفظ می کنند وبعضی از باشنده گان ولسوالی های دیگری ولایت بدخشان مانند
مردمان تیشکان، کشم و همچنان مردمان مر کز ولایت تخار این واژه را با فتحهء حرف (م ) و سکون حرف ( ه ) ادا می کنند . اگر این را با لهجه هزاره گی مقیسه کنیم این کلمه را بگونه مصوت بلند/ آ / ما وجمع ان را بگونه ( مو ) واو معروف تلفظ می نمایند .به همین گونه بسیاری از کلمه ها هستند که در بدخشان،تخار و ولایت های مختلف افغانستان و حتی کشورهای هم زبان چون ایران وتاجکستان گونه های تلفظی خاصی را در هر مطقه دارند ؛مثلا:در بدخشان برای آفتاب ( آفتو )وبرای مهتاب ( متو ) یا بگونه که در شعر مروج هست ( مه ) می گویند . کجا در لهجه بعضی از مناطق بدخشان و تخار به گونه ( کشا ) تلفط می شود. وبه همین گونه دگر گونی های فروانی در تلفظ آن مردم دیده می شود که اینجا چند مثال کوچک که البته (مشتی باشد نمونه خروار )برای خواننده گان عزیز آوردیم .
وقتی ما به لهجه های باشنده گان هر ولایت توجه کنیم فعلاوه از یک سلسله دگر گونی های لفطی در ( سطح آوای و صرفی ) به یک تعداد اصطلاح های خاصی روبرو می شویم که در میان مردم کار برد دارد.که نمیشود به ان لهجه گفت ؛زیرا برای گروهی دیگر از هم زبانان قابل فهم نیست . ما وقتی لهجه را دگر گونی های لفظی که در یک زبان رخ می دهد وبرای هم زبانان آن قابل فهم باشد تعریف می کنیم این اصطلاح ها از قاعده این تعریف بدور می مانند زیرا گروهی دیگریاز هم زبانان از فهم آن قاصر اند ، در بدخشان یک سلسله اصطلاح های در میان مردم کار برد دارد :مانند اینکه برای ( پرتاب نمودن ) اصطلاح ( إشکلک ) را به کار می برند ودر بعضی از گوشه وکنار آن ولایت به جای واژه ( نوشیدن ) اصطلاح ( فرکردن ) را واصطلاح ( چقان ) را به مفهوم ( تیز یا زودتر ) به کار می برند . از این قبیل اصطلاح ها خیلی زیاد کاربرد دارد که البته اینها مشت باشد نمونه خروار . چنان که دیده می شود این تفاوت دها از محدودهء تلفط پا فراتر می نهد وپدید آورنده گویش یا مجموعه خاصی از بیان آوایی ،لغوی، صرفی ،نحوی، معنای و حتی کار کردی یک زبان است .
این جا به این نتیجه می رسیم که لهجه زیر مجموعه از گویش بر رسی می شود ، زیرا در کویش ها بر علاوه از یک سلسله دگر گونی های آوایی ، به اصطلاح های خاصی روبرو می شویم که درک آن برای افرادی که به لهجه های دیگر از این زبان صحبت می کنند مشکل است . چان که گویش ها نتنها در دگر گونی های لفظی ،بلکه در برخی لغت ها و اصطلاح ها نیز تفاوت دارند . همچنین گویش ها دارای تفاوت های صرفی و نحوی نیز هستند ، اما میزان تفاوت های صرفی ونحوی کمتر از دو مورد قبلی است زیرا صرف ونحو اساسا شالودهء سازنده زبان است چنان که قبلا ذکر کردیم لهجه ها زیر مجموع گویش ها اند به همین گونه گویش ها زیر مجموع یک زبان اند ،به طور مثال یک فارسی زبان بدخشی با یک فارسی زبان هزاره که به گویش هزاره گی سخن میزند متفاوت باشد در هنگام محاوره این دو شخص متوجه همه سخن های همدیگر می شوند ، چرا که اینها دو گویش از یک زبان را به کار می برند ،ولی این افهام و تفهیم میان یک عربی زبان وفارسی زبان بدون آشنایی به زبان ممکن نیست چراکه آنان دارای دو زبان جداگانه اند نه دو گویش یا دو لهجه .
زبان چیست ؟
به تمام لهجه های که در یک سرزمین پهناور کاربرد دارد زبان گفته می شود وهمهء این لهجه ها باهم برابر وبرادراند . پس وقتی تمام این لهجه ها وگویش های زبان را خواندیم روشن می گردد که" زبان یک پدیده صوتی ،رمزی،اکتسابی ،اجتماعی،ومیثاقی است ، زیرا بان در اجتماع آموخته می شود ودر همان اجتماع دگرگون می گردد ،ولی پرسش این جاست که از میان این همه لهجه ها چیگونه یکی از آنها به گونه زبان ادبی ،ملی ،رسمی ولهجه معیار انتخاب می شود .در این زمینه آقای خانلری در( زبان زبان شناسی و زبان فارسی ) می نویسد که " وقتی مردم هم نژاد وهم زبان در یک سرزمین پراگنده شدند ناچار باید باهم روابط داشته باشند ، این روابط هم اجتماعی هم اقتصادی وهم فرهنگی است . برای این گونه روابط وسیله واحد لازم است پس باید یک زبان را همه بیاموزند وآن را وسیله روابط اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی قرار دهند این زبان مشترک همیشه یکی از همان لهجه های مختلف است که از زبان اصل مشتق و منشعب شده است.
حالا باید دقیق شد که چه برتری در ان لهجه وجود دارد که در میان این همه لهجه ها ،آن یکی به عنوان زبان ملی، فرهنگی، اقتصادی،رسمی وزبان مرکزی خوانده می شود . اگر به عمق مساله توجه نمایم آشکار می شود که یکی از برتری ها یک لهجه که به عنوان ربان ملی فرهنگی قرار می گیرد،درتفوق یا قدرت سیاسی آن است .چنان که وقتی یعقوب لیث صفار به قدرت رسید چون خود به لهجه فارسی دری صحبت می کرد همین لهجه را رسمی ساخت وبه این صورت زبان فارسی دری به عنوان زبان ملی و فرهنگی قرار گرفت و آهسته آهسته زبان ادبی و رسمی تمام ایرانیان شد ودر این زمینه آقای خانلری در زبان شناسی و زبان فارسی چینین می نگارد:" اگر نخستین دولت قوی ایرانی در قسمت دیگر این سرزمین بنیاد شده بود ، لهجه مروج آن قسمت آهسته آهسته زبان مشترک تمام ایرانیان می گردید.
ایشان یکی از علت های تفوق یک لهجه را نسبت به لهجه های دیگردر وسعت دایرهء کار برد یک لهجه ومشتمیل بودن آرا بر آثار علمی وادبی فروان میداند وبه گفته خود می افزاید که یک لهجه در صورتی به زبان ادبی ورسمی مبدل می گردد که در ناحیه مرکزی کاربرد داشته باشد و قدرت و حکومت ، رفت وآمد ودادو ستد مردم را با خود داشته باشد . ازاین جاست که مردم بیشتر به آن علاقه می گیرند وآن زبان مورد زبان رسمی مورد کار برد قرار می گیرد . او در حای دیگر مینویسد:" در این صورت سخنوران و نویسنده گان نیز آن را بر می گزینند وبه این طریق آن لهجه وسعت و غنایی می یابد و مستعد ومناسب بیان مقاصد علمی ادبی می گردد.
این جاست که آن لهجه زبان مشترک مردم شده وبه عنوان زبان رسمی و زبان ملی ،فرهنگی و اقتصادی مورد کار برد قرار می گیرد.
چه عوامل باعث پیدایش لهجه می شود؟
وقتی زبان را یک پدیده اجتماعی و متحول تلقی می کنیم روسن است که همین تحولات اجتماعی سبب پیدایش گونه های زبانی می شود ،غیر از این عوامل دیگری نیز وجود دارد ،از قبیل عوامل اجتماعی ،ایجاد مرزهای سیاسی ،موانعی که برای آمد و شد میان جامعه های لسانی وجود دارد و ارتباط را نمی توانند برقرار نمایند همچنان سطح تحصیلات ... که در پیدایش لهجه ها نقش اساسی را بازی می کنند .
اگر قومی به صورت واحد با هم ارتباط یعنی رفت و شد داشته باشند زبان ایشان به صورت یکسان تحول می کند ، ولی اگر موانعی موجود باشد و این ها باهم در ارتباط نباشند معلوم دارکه زبان ایشان دگرگونی های را می پزیرد که مردمان هم زبان ایشان از آن دگرگونی ها بی خبر می مانند ودر آخر هریک از جامعه های لسانی دارای لهجه های مشخص منطقوی می شوند،یعنی لهجه ایشان از لهجه دیگر هم زبانان شان تفاوت می داشته باشد.چنان که درسابق موانع راه وجود داشت ومردمان یک ولایت با ولایت دیگر وبه همین گونه افراد یک منطقه با منطقه های دیگر وحتی مردمان یک ولسوالی با .لسوالی های دیگر ارتباط نداشتند ،مردمان هر منطقه لهجه خاصی را برای خود اختیار کردند .ولی امروزه چون موانعی وجود ندارد و مردمان از هر گوشه و کنار به مرکز آمد وشد دارند ،واز طرف دیگر وجود نشریه ها ،رسانه های صوتی و تصویری وهمچنان از طریق جوانان که به دانسگاه ها راه پیدا می کنند آهسته آهسته لهجه ادبی معیاری کابل بالای لهجه های مختلف افغانستان تاثیرکرده ومی خواهد خود را گسترش داده همه لهجه های دورو برخود را به طرف خود سوق دهد .اگر امروز باجوان دانشگاه ییبدخشان وتخار روبرو شوید لهجه آن با افراد سالخورده آن دیار تفاوت دارد ،چرا که لهجه معیاری ونوشتاری بالای انان تاثیر کرده واز لهجه محلی خود دارند کم کم دور می شوند . ولهجه ایشان مانند لهجه افراد سالخورده غلیظ نیست .گرچی دارای لهجه واحد هستند ولی هنگام سخنرانی فهمیده می شود گه که کی از کجا است؛ چنان که وقتی یک فرد پنجشیری به سخنرانی می خیزد دیگر جاندارد بگوید (من از پنجشیر هستم ) چراکه لهجه او معرف او بوده می تواند . به همین گونه این گفته به مردمان بدخشان وتخار صدق می کند ؛ اما با آنهم دیگر جوان امروزه ای بدخشانی وتخاری به عوض واژه ( کجا ) (کشا ) نمی گوید. این تاثیر ارتباط جمعی است که به صورت تقریبی پنجاه فیصد لهجه ایشان مانند لهجه فارسی معیاری کابل شده است ، اما با این هم به مجرد این که یک کابلی با یک بدخشانی یا هراتی روبرو شود ، بسیار زود می فهمد که جانب مقابل از کجا است و هم چنان ۀنها کابلی را زود می شناسند.
باید یاد آوری نمایم که یکی از عوامل مهم دیگر که در دگر گونی های لهجه نقش دارد ، مهاجرت ها ومسافرت ها است که بالای لهجه های مهاجر تاثیر کرده وبه مرور زمان لهجه او را دگر گون می سازد . چراکه آنجا با پدیده های نوی روبرو می شود و ناگزیری آنها را نام گزاری کند .این جا است که زبان اصلی خود را کم کم از دست می دهند وزبان ایشان دگرگون می گردد.